Otwarty dostęp

(Open Access, OA)

to koncepcja zakładająca udostępnianie w postaci cyfrowej publikacji naukowych i wyników badań finansowanych ze środków publicznych w celu umożliwienia bezpłatnego ich wykorzystania. To zmiana w myśleniu o udostępnianiu informacji.

Ruch Open Access, czyli Ruch Otwartego Dostępu do Nauki pojawił się jako inicjatywa organizacji i osób związanych z nauką, którym zależy na jak najszerszym udostępniania zasobów, bowiem  powszechny i bezpłatny dostęp do aktualnej wiedzy stanowi jeden z fundamentów funkcjonowania i rozwoju społeczeństw. 

W dokumentach i deklaracjach dotyczących OA podkreśla się, że dostęp do nauki realizuje podstawowe prawa człowieka, takie jak wolność dostępu do informacji nie tylko publicznej, prawo do edukacji wysokiej jakości dla każdego czy prawo do swobody wymiany myśli i dyskursu.

W jednym z podstawowych dokumentów programowych nt. otwartego dostępu (tzw. Deklaracja Budapeszteńska) zdefiniowano go jako:

swobodną dostępność w publicznym Internecie, zezwalającą każdemu użytkownikowi na czytanie, ściąganie, kopiowanie, rozpowszechnianie, drukowanie, wyszukiwanie i linkowanie do pełnych treści artykułów, sczytywanie ich w celu indeksowania, przekazywanie danych do oprogramowania lub wykorzystywanie ich w jakikolwiek legalny sposób bez finansowych, prawnych czy technicznych barier, innych niż te nieodłącznie związane z samym dostępem do Internetu. Jedyna możliwość ograniczania kopiowania i rozpowszechniania oraz ochrony wynikającej z prawa autorskiego ─ w tym aspekcie ─ może wynikać z niezbędnej autorskiej kontroli integralności jego pracy i zachowania prawa do bycia poprawnie oznaczonym i cytowanym.

Zgodnie z Deklaracją Berlińską (Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities),

otwarty dostęp do zasobów definiujemy jako możliwość wykorzystania nieograniczonych źródeł wiedzy i dziedzictwa kulturowego, która powinna być aprobowana przez społeczność naukową.

W 2013 roku opublikowano wspólne Stanowisko Prezydium KRASP i Prezydium PAN w sprawie zasad otwartego dostępu do treści publikacji naukowych i edukacyjnych. Czytamy w nim

Zasada wprowadzania OA jako podstawowego modelu udostępniania publikacji naukowych […] jest cenną inicjatywą, sprzyjającą poszerzaniu zakresu współpracy naukowej i skali wykorzystywania wyników badań, w szczególności prowadzących do powstawania innowacyjnych rozwiązań, a także zapewniającą współudział społeczeństwa w formułowaniu nowych wyzwań badawczych.

Dwa lata później Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego wydało dokument zatytułowany „Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych”, w którym zarekomendowano przyjęcie i wdrożenie polityki otwartego dostępu poprzez tworzenie przez instytucje naukowe repozytoriów instytucjonalnych, a także prowadzenie działań informacyjnych, promocyjnych i szkoleniowych w zakresie OA, skierowanych do pracowników naukowych. 

Przygotowanie i wdrożenie polityk otwartego dostępu przynosi korzyści zarówno instytucji, zwiększając widoczność i łatwość wyszukiwania publikacji stanowiących jej dorobek naukowy, jak i pracownikom naukowym np. poprzez zwiększenia liczby cytowań i oddziaływania przygotowywanych przez nich publikacji. To z kolei może się przełożyć na ugruntowanie pozycji uczelni/instytucji i lepsze wyniki w międzynarodowych rankingach.

Otwarty dostęp ułatwia komunikację między zespołami badaczy a także między badaczami a otoczeniem zewnętrznym, np. biznesem. Główne korzyści modelu otwartego dostępu dla społeczeństwa to m.in.: lepszy obieg cyfrowych treści naukowych, lepsza jakość badań i efektywniejsze wydatkowanie środków publicznych. Otwarty dostęp jest też  skutecznym narzędziem upowszechniającym prowadzone na uczelni badania i promującym naukowców